Her er universitetas sjølvstyre under press: – Alt me driv på med, blir undersøkt

Istanbul, Tyrkia

Den 14. mai skal tyrkarane avgjera om Recep Tayip Erdogan skal halda fram som president i fem år til eller om han skal få avløysing av opposisjonskandidaten Kemal Kilicdarouglu.

Sidan kuppforsøket mot Recep Tayip Erdogan 15.juli 2016, har livet for akademikarar i Tyrkia blitt endå tøffare enn tidlegare. Over 7000 har mista jobbane sine og må livnæra seg utanfor akademia. Til saman har 150 000 offentlege tilsette fått sparken.

Det skriv Uniforum.

Ein månad etter kuppforsøket i 2016 møtte Uniforum dåverande førsteamanuensis Erkan Saka på marknadsføringsstudiet ved det private Istanbul Bilgi University. Den gongen snakka han ope og uredd om regjeringa til president Recip Tayip Erdogan og kuppforsøket den 15. juli og innføringa av unntakstilstanden.

• Les meir: – Tøffare å vera forskar etter kuppforsøket

Eitt år seinare møtte me han igjen. Då vedgjekk han at han var blitt forsiktigare me kva han seier, enn det han var eitt år tidlegare.

– Ja, spesielt når eg brukar sosiale media. Då legg eg meiningane mine innanfor ei spesiell ramme utan å seia ting direkte. Grunnen til at eg ikkje har blitt arrestert, kan vera at eg berre er kjent innanfor universitetsmiljøet, sa han til Uniforum i september 2017.

• Les meir: Tyrkiske Erkan Saka: – Eg lever i større frykt i år enn i fjor

For kort tid sidan møtte me han for tredje gong på Istanbul Bilgi University, som er eigd av det amerikanske selskapet Laureate. Også det tyrkiske selskapet Can Holding er med på eigarsida.

Den første gongen me skulle treffa Erkan Saka kunne me gå rett inn på universitetsområdet utan at vakter ville at me skulle identifisera oss. I 2017 måtte me melda frå ved ein av inngangane kven me skulle møta, og så kom han og henta oss. Denne gongen måtte me gå inn hovudinngangen.

Då var det like strengt å koma inn på universitetet som det er å koma inn i Stortinget i Noreg. Me måtte fortelja kven me skulle møta, og ryggsekken og bagen me bar på, blei gjennomlyste. Vel innanfor kunne me setja oss ned på ein benk på universitetsområdet og venta på Erkan Saka.

– Stor grad av sjølvsensur

Han er framleis i jobben som vitskapleg tilsett ved det private universitetet. Sidan sist me møtte han er han blitt både professor og ein nygift mann.

– Så no er du både lykkeleg og heldig?

– Ja, eg veit ikkje om eg har fortent det, men i nokre år no har eg vore det, ler han under ein samtale med Uniforum på kontoret han deler med ein kvinneleg forskarkollega.

Livet som akademikar ved eit institutt der dei underviser studentane i kommunikasjon, synest han går fint, men det har også sine mindre positive sider.

– Det er ein stor grad av sjølvsensur når det gjeld kva du gjer og ikkje gjer. Det er spesielt tilfelle når det handlar om å laga nyhende, sidan eg forskar på kommunikasjon. Det ligg nært til nyhendeformidling og journalistikken som utan tvil er under press her, og derfor må du vera forsiktig, seier han stille.

– Om me snakkar om akademiske formål, så arbeider eg og har alltid arbeidd mykje digitalt. Dei siste åra har eg sett mykje på dei nye sosiale verktøya som har dukka opp, og eg underviser i tema som inkluderer utvikling av kunstig intelligens og bruken av metaverse (virtuell plattform meint for sosial interaksjon på internett/Red.merknad). Dette området er enno ikkje blitt politisert. Så derfor har eg det bra. Ein annan del av undervisningsopplegget mitt handlar om desinformasjon, og det kan på mange måtar vera meir risikabelt, er erfaringa hans.

– Nettopp fordi me driv på med å skriva akademiske artiklar om desse tema, har me det langt lettare enn våre journalistvenner, konstaterer han.

– I dag er eg like kritisk

Erkan Saka har likevel ikkje slutta å stilla seg kritisk til det som skjer i Tyrkia.

– Tidlegare var eg meir ein digital aktivist. I dag er eg like kritisk, og eg har framleis mange sosiale mediakontoar. Graden av min kritikk er no meir akademisk og ligg på eit lågare plan enn før. Men eg har det heilt fint, seier han til Uniforum.

Han forklarar også korleis dei tyrkiske universiteta i dag blir kontrollerte av rådet for høgare utdanning.

– Derfor er autonomien til universiteta avgrensa. Det har det til dels alltid vore, men ikkje så mykje som no. Alt me driv på med, blir undersøkt av dette rådet, og me må lyda reguleringane frå det rådet.

– Er det ingen skilnad mellom dei statlege og private universiteta på dette området?

– Tidlegare var det det, men ikkje i dei siste åra, slår han fast.

Fekk sentral ordre

Han viser til eit døme frå dagane etter jordskjelvet i Sentral-Tyrkia.

– Då bestemte nokre universitetet seg for å opna for fysisk undervisning igjen etter nokre dagar. Det førte til at alle rektorane ved alle universiteta blei kalla inn til eit møte med rådet. Den klare ordren dei fekk, var at all undervisning skulle skje digitalt.

– Du må heile tida vera forsiktig med kva du skriv og produserer på førehand. Når det er snakk om akademisk nivå, er me nok mei komfortable med situasjonen vår enn det journalistvennene våre er.

– Dei er ganske irriterte

Også studentane har reagert mot orden frå rådet for høgare utdanning om at all undervisning skal skje digitalt.

– Dei er ganske irriterte denne gongen. I byrjinga av koronapandemien var studentane godt nøgde med digital undervisning, men gradvis fann dei det meir og meir keisamt. Då fann både me førelesarar og studentane ut at utdanning også har ein sosial effekt. Me har mange verktøy, men me kan uansett ikkje berre vera på nett. Det er viktig for oss å sosialisera oss. Folk var begynt å bli vande til å vera på universitetsområdet igjen, og så kjem denne ordren.

– Dyrt og vanskeleg å bu i Istanbul for vanlege tyrkarar

Han peikar på at no må studentane forlata studenthybelen i byen og venda tilbake til heimen til foreldra. Grunnen til det er at dei som har mista heimane i jordskjelvet, skal innlosjerast i studentbustadane.

– Det er både dyrt og vanskeleg å bu i Istanbul for vanlege tyrkarar. Studentane fryktar at dei må leige andre husvære, og er litt i villreie. Derfor er dei irriterte no. Og me må truleg leva med å driva undervisning berre på nett til slutten av april, trur han.

Erkan Saka peikar på at regjeringa argumenterer for dette med at alle universiteta må behandlast likt anten dei er i dei jordskjelvramma områda i aust eller i områda som ikkje merka noko til jordskjelvet.

Studentane har likevel ikkje protestert mot ordninga med unntak av ein stad.

– I Izmir protesterte dei, og dei blei brutalt behandla av politiet. Så eg trur ikkje det blir fleire demonstrasjonar, seier han.

– Kan føra til tap av oppslutnad for regjeringspartiet

Erkan Saka analyserer situasjonen slik at dei fleste no sit på gjerdet og ser kvar som skjer i samband med presidentvalet 14. mai.

– Dei håpar dei kan oppnå måla sine gjennom presidentvalet, er hans tolking av at protestane er fråverande no rett etter jordskjelvet.

– Trur du jordskjelvet kan ha nokon effekt på resultatet av presidentvalet?

– Det kan vera at det kan føra til tap av oppslutnad for regjeringspartiet. Samtidig er det også snakk om at presidentvalet kan bli utsett. Ifylgje grunnlova vår kan presidentval berre utsetjast om landet er i krig, så eit jordskjelv tel ikkje.

Han viser til at Erdogan er godt kjent for å bryta grunnlova.

– Det kan henda at dei utset presidentvalet på grunn av tekniske grunnar, men på grunn av den vanskelege økonomiske situasjonen taper Erdogans regjeringsparti allereie oppslutnad. Derfor blir det ikkje utset med mange veker, spår han.

At Erdogan er i trøbbel, meiner han også situasjonen før jordskjelvet, tydde på.

– For sjølv om han kan vinna presidentvalet er det sannsynleg at han får fleirtalet av parlamentet mot seg. Og då kan han ikkje gjennomføra endringar i grunnlova. Den autoritære styringa hans kan dermed bli litt meir avgrensa.

– Hadde ikkje lenger noka kjelde som gav det liv

Under lokalvala for eit par år sidan meiner han at han såg ei forandring i Erdogans parti AKP.

– Dei hadde ikkje lenger noka kjelde som gav det liv. Partiet tapte ordførarvervet i sju av dei åtte største byane, blant dei Istanbul og Ankara. Så det er ein viss framgang der. Og sjølv om han formelt og legalt kontroller mange institusjonar, så har han ikkje den sosiale kontrollen. Så eg er optimist, og me når kanskje endeleg toppen, håpar han.

Erkan Saka peikar på at Erdogan er ein dyktig taktikar.

– Endåtil Russlands invasjon av Ukraina klarte han å utnytta til sin eigen fordel, konstaterer Saka. Men etter hans meining viste statsrådane hans at dei takla situasjonen etter jordskjelvet svært dårleg.

– Dei gjorde det frykteleg dårleg, og det same gjeld for dei guvernørane han hadde utnemnt. Ingen av dei visste kva dei skulle gjera. Erdogan sjølv kom ikkje på bana med ein tale om situasjonen før tre dagar etter jordskjelvet. Og då kom han med ein aggressiv tale og med eit så djevelsk ansikt, at det ikkje var nødvendig å gjera biletet verre enn det var. Grunnen til sinnet hans var kritikken mot regjeringa. Han var meir interessert i det enn å redda menneske, smiler han ironisk.

Sosiale media er ikkje under kontroll av regjeringa

Erkan Saka trekkjer fram at det er tragisk på grunn av både alle som omkom og alle dei historiske minnesmerka som fall i grus. Og samtidig var dette området den viktigaste veljarbasen til regjeringspartiet AKP, minner han om.

Saka er opptatt av korleis den tyrkiske pressa har blitt pressa meir og meir på defensiven under Erdogans år ved makta.

– Det er berre sosiale media regjeringa ikkje har klart å få kontroll over. Og nokre kanalar på sosiale media har blitt nyhendekanalar som har erstatta dei gamle og tradisjonelle avisene, fortel Erkan Saka til Uniforum.

– Eg kan uttrykkja det eg vil

På den asiatiske delen av Istanbul ligg det eit anna privat universitet. Ûsküdar Unversity. Det er eigd av ei stifting som blei oppretta av den tyrkiske psykiatriprofessoren Nevzat Tarhan. I 2006 grunnla han sjukehuset NPIstanbul og i 2011 starta han Ûsküdar Unversity. Han er både styreleiar for universitetet og direktør for høgare studium i samfunnsvitskaplege fag.

På Institutt for journalistikk ved Fakultetet for kommunikasjon er professor Süleyman Irvan instittuttleiar. Der underviser han også studentar i journalistikk, og han har ein 25 år lang karriere som forskar og lærar for journaliststudentar.

I Tyrkia er det ikkje lett verken å vera journalist eller akademikar akkurat no. Men Süleyman Irvan føler seg bra i den stillinga han har no.

– Det er avhengig av mange ting, men ja, eg føler meg friare her. Eg kan uttrykkja det eg vil, eg kan skriva det eg vil på sosiale media, og eg kan skriva ein forskingsartikkel heilt fritt om både problem ved pressefridomen og ytringsfridomen i Tyrkia. Eg føler at eg må kunne uttrykkja meg fritt utan at eg driv på med sjølvsensur.

– Om noko skjer med meg, så er det heilt i orden

– Så du føler ikkje at det blir lagt avgrensingar på kva du kan tala eller skriva om?

– Eg føler av og til at det blir lagt avgrensingar, men eg prøvar heile tida ikkje å avgrensa meg sjølv. Derfor fortel eg til meg sjølv at eg er ein akademikar, og eg veit kva som er bra og kva som er dårleg. Eg må fortelja det til studentane, og eg må skriva det til dei. Eg meiner det er sant. Om noko skjer med meg, så er det heilt i orden, smiler han.

Og han er viss på at andre akademikarar i Tyrkia taklar situasjonen på den same måten.

– Om det er nokre problem og restriksjonar, så er me blitt vande med å takla det, seier han.

– Du må velja mellom meir pressefridom eller meir pengar

Süleyman Irvan legg ikkje skjul på at media i Tyrkia opplever harde tider. Han trekkjer fram at rundt 90 prosent av tradisjonell media er kontrollert av staten og av folk som står nær regjeringa.

– Dei er ikkje kritiske nok. Journalistar som arbeider for desse media må leggja restriksjonar på seg sjølve. Derfor sensurerer dei seg sjølve for å kunna driva på med det. Heldigvis finst det nokre døme på uavhengige media også, takk Gud for det. Dei prøver å utøva ein god journalistikk. Eg skriv nettopp om uavhengige media på nettet. Det viser seg at dersom du arbeider for regjeringskontrollerte media, tener du mykje meir enn dei som jobbar for dei uavhengige. Så du må velja mellom meir pressefridom eller meir pengar. Slik er situasjonen i dag, fortel Süleyman Irvan.

– Så om du vil jobba for vanlege folk, må du skildra situasjonen slik den er utan å fargeleggja den. Om du tar deg jobb i regjeringskontrollerte media, får du ikkje høve til å skriva kritisk, veit han.

– Og dei studentane som du er i ferd med å utdanna til journalistar, kva type journalistar vil dei bli?

– Først og fremst vil dei ha seg ein jobb, slår han fast.

– Hovudproblemet er den store arbeidsløysa for universitetsutdanna i Tyrkia. Me underviser dei i pressetikk, om ting dei kan gjera og ikkje bør gjera. Når dei begynner på det verkelege livet, må dei ta viktige avgjerder sjølve.

–Ting er faktisk i ferd med å forverra seg

Süleyman Irvan teiknar sjølv eit svært lite rosenraudt bilete av stoda for tyrkisk media.

–Ting er faktisk i ferd med å forverra seg. Etter jordskjelvet har mange lokalaviser stengt. Over 25 journalistar døydde i jordskjelvet. Den økonomiske tilstanden til Tyrkia er heller ikkje god, og det gir meir arbeidsløyse blant journalistar, poengterer han.

Likevel ser han lys i den andre enden av tunnelen.

–Det er alltid håp. Og i framtida kan journaliststudentane finna jobb i internettbaserte media, trur han.

– Og for deg som akademikar?

– Som eg sa, så føler eg at eg har det fritt her. Nyleg har me laga ein rapport om journalistikken under jordskjelvet. Den kan tena som ein rettleiar for journalistar i framtida. Som ein akademikar, føler eg meg forplikta til å fortelja studentane mine om kva som er rett og kva som er feil. Det er ansvaret vårt som akademikarar, er bodskapen hans.

Også han er spent på kva som vil skje under presidentvalet den 14. mai.

– Det viktigaste er at folk vil og får stemma og at det vil gå rett føre seg. Og at dei får gjort det beste valet, synest Süleyman Irvan.

Uniforum har også prøvd å få intervjua representantar for presidentkontoret i Tyrkia. Så langt har dei ikkje svart på førespurnaden vår.

(Denne saka er laga med økonomisk støtte frå Stiftelsen Fritt Ord i artikkelserien "Akademisk ytringsfridom under press i Europa")